თბი­ლი­სე­ლებს ოდით­გან­ვე უყ­ვარ­დათ ლა­მა­ზად ჩაც­მა და ყო­ველ დრო­ში არ­სე­ბობ­და მათი ჩაც­მის გარ­კვე­უ­ლი სტი­ლი, სტან­დარ­ტი, რო­მელ­საც ისი­ნი მის­დევ­დნენ და ზუს­ტად იცავ­დნენ. სა­მო­სიც ერ­თგვა­რო­ვა­ნი არას­დროს ყო­ფი­ლა, მის მრა­ვალ­ფე­როვ­ნე­ბას ქა­ლა­ქის ჭრე­ლი ეთ­ნი­კუ­რი ვი­თა­რე­ბაც გან­საზრვრავ­და. არ­სე­ბობ­და რო­გორც ქა­ლის, ისე მა­მა­კა­ცის სა­მო­სის სა­ხა­სი­ა­თო შტრი­ხე­ბი...

ამ­ჯე­რად ამ თე­მით და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი მკი­თხვე­ლის­თვის, მე-18-მე19 სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის თბი­ლი­სის ქარ­თუ­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის სა­მო­სის გან­ვი­თა­რე­ბის სხვა­დას­ხვა ეტაპს გან­ვი­ხი­ლავთ.

მე-19 სა­უ­კუ­ნის 30-იანი წლე­ბი­დან თბი­ლი­სე­ლე­ბის ტრა­დი­ცი­უ­ლი სა­მო­სის ტრანსფორ­მა­ცია და­ი­წყო, რაც სა­ქა­ლა­ქო ყო­ფი­თი კულ­ტუ­რის ევ­რო­პე­ი­ზა­ცი­ით იყო გა­მოწ­ვე­უ­ლი...

რო­გორც ეთ­ნოგ­რა­ფი, პრო­ფე­სო­რი რო­ლანდ თოფ­ჩიშ­ვი­ლი აღ­ნიშ­ნავს, თბი­ლი­სელ­თა სა­მოსს ევ­რო­პუ­ლი ელე­მენ­ტე­ბი უფრო ადრე, მე-18 სა­უ­კუ­ნის 80-იან წლებ­ში და­ე­ტყო და ჩაც­მის ახალ­მა სტილ­მა ნელ-ნელა ქარ­თუ­ლი შეც­ვა­ლა. ეს ცი­ვი­ლი­ზა­ცია ქა­ლის ფეხ­საც­მლი­დან და­ი­წყო - ქო­შებს "ბა­თინ­კე­ბი" შე­ე­ნაც­ვლა, რი­თაც უფ­რო­სი თა­ო­ბა აღ­შფო­თე­ბუ­ლი იყო...

გრი­გოლ ორ­ბე­ლი­ა­ნი ამ ფაქტს ასე გა­მო­ეხ­მა­უ­რა:

"ერთხელ ივა­ნე მალ­ხა­ზი­ჩის (ან­დრო­ნი­კო­ვის) დე­დას­თან, მა­რი­ამ­თან შე­ვე­დი. ბა­ტო­ნიშ­ვი­ლი დი­დად და დი­დად გა­ჯავ­რე­ბუ­ლი დამ­ხვდა. - რაო, ბა­ტო­ნიშ­ვი­ლო, რამ გა­გა­ჯავ­რა ასე, ვინ რა გა­წყე­ნი­ნა? - რო­გორ რამ გა­მა­ჯავ­რა? უი, სირ­ცხვი­ლო! შვი­ლო, გა­გო­ნი­ლა? ოთა­რის ცოლს ქო­შე­ბი გა­უხ­დია და „ბაშ­მა­კე­ბი“ ჩა­უც­ვამს".

მე-19 სა­უ­კუ­ნის 80-იან ლებ­ში ევ­რო­პუ­ლი სა­მო­სი უკვე სა­ყო­ველ­თაო გახ­და, თუმ­ცა ეროვ­ნულ სა­მო­საც მო­იხ­მარ­დნენ. იმ პე­რი­ოდ­ში თბი­ლის­ში ევ­რო­პუ­ლი სა­ქონ­ლის მა­ღა­ზი­ე­ბი საკ­მა­ოდ იყო. გა­ზე­თებ­შიც ყო­ველ­დღი­უ­რად ქვეყ­ნდე­ბო­და გან­ცხა­დე­ბე­ბი, რომ­ლე­ბიც ტან­საც­მლის ცნო­ბი­ლი მა­ღა­ზი­ებს რეკ­ლა­მას უწევ­და. მა­ღა­ზი­ებს სა­ქო­ნე­ლი პა­რი­ზი­დან ჩა­მოჰონ­დათ. პა­რა­ლე­ლუ­რად მუ­შა­ობ­და ბევ­რი თერ­ძი/მკე­რა­ვიც.

პო­პუ­ლა­რო­ბით სარ­გებ­ლობ­და ქა­ლის სა­მო­სის თერ­ძი ვინ­მე პავ­ლე გამ­ყრე­ლი­ძე, რომ­ლის სამ­კერ­ვა­ლო მა­ღა­ზია 1875 წელს გახ­სნი­ლა. ბევ­რი კლი­ენ­ტი ჰყო­ლია მე­ი­დან­ში არ­სე­ბულ "აზი­უ­რი" ტან­საც­მლი­სა და ფეხ­საც­მლის სა­ხე­ლოს­ნოს. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ თბი­ლის­ში ქსო­ვი­ლე­ბის სა­წარ­მე­ბი არ­სე­ბობ­და, ქსო­ვი­ლე­ბი მა­ინც სხვადსხვა ქვეყ­ნი­დან შე­მოჰ­ქონ­დათ: სპარ­სე­თი­დან აბ­რე­შუ­მის, ატ­ლა­სის, ფარ­ჩის, ხა­ვერ­დის იმ­პორ­ტი­რე­ბა ხდე­ბო­და; რუ­სე­თი­დან - ჩი­თი­სა და ხა­ვერ­დის; აბ­რე­შუ­მი შე­მო­დი­ო­და ევ­რო­პი­დან და ინ­დო­ე­თი­და­ნაც; პო­პუ­ლა­რუ­ლი იყო ლე­კუ­რი მა­უ­დი, რომ­ლი­თაც ძი­რი­თა­დად მა­მა­კა­ცის ზედა სა­მო­სი იკე­რე­ბო­და. და­ღეს­ტნი­დან მოჰ­ქონ­დათ აგ­რეთ­ვე ნა­ბა­დი, ფა­ფა­ხი, ფეხ­საც­მე­ლი...

თბი­ლის­ში იყო რამ­დე­ნი­მე ათე­უ­ლი სა­ამ­ქრო, გა­ერ­თი­ა­ნე­ბა, ისი­ნი ტრა­დი­ცი­უ­ლი კოს­ტი­უ­მის კერ­ვა­ზე იყო ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი. თბი­ლი­სე­ლე­ბი მე-19 სა­უ­კუ­ნის პირ­ველ ნა­ხე­ვარ­ში უპი­რა­ტე­სო­ბას გა­მოკ­ვე­თი­ლი ფე­რის სა­მოსს ანი­ჭებ­დნენ - წი­თელს, ჟო­ლოს­ფერს, მწავ­ნეს, ყვი­თელს, იის­ფერს და ცის­ფერს. მწუ­ხა­რე­ბის დროს კი, შა­ვით იმო­სე­ბოდ­ნენ.

ინ­გლის­ლი მოგ­ზა­უ­რი რი­ჩარდ უილბ­რა­ჰა­მი, რო­მე­ლიც 1837 წელს ჩა­მო­ვი­და თბი­ლის­ში, წერ­და: "იმ­პე­რა­ტო­რის ყოფ­ნი­სას სა­სახ­ლე­ში რჩე­უ­ლი ქარ­თვე­ლე­ბი მო­რი­გე­ობ­დნენ. თა­ვი­ანთ შე­სა­ნიშ­ნავ და მოხ­დე­ნილ ტან­საც­მელ­ში გა­მო­წყო­ბი­ლებ­მა სავ­სე­ბით და­ამ­ტკი­ცეს, რომ მსოფ­ლი­ო­ში ნამ­დვი­ლად ულა­მა­ზე­სი ერია. მდიდ­რუ­ლი აბ­რე­შუ­მის ან ფარ­ჩის მჭიდ­როდ მორ­გე­ბუ­ლი ტუ­ნი­კის ზე­მოთ ეც­ვათ მოკ­ლე­სა­ხე­ლო­ე­ბი­ა­ნი კაბა, ფარ­თო, აღ­მო­სავ­ლუ­რი აბ­რე­შუ­მის შარ­ვა­ლი. აწ­კე­პი­ლი შავი ჩექ­მა მუხ­ლამ­დე სწვდე­ბო­ათ. ერტყათ მდიდ­რუ­ლად მო­ვა­რა­ყე­ბუ­ლი ხან­ჯლე­ბი და ქა­მარ­ში გაყ­რი­ლი დამ­ბა­ჩე­ბი. თავ­ზე ცხვრის ტყა­ვის და­ბალ ქუდს ატა­რებ­დნენ"...

თბი­ლი­სე­ლი ქა­ლის სა­მო­სის ძი­რი­თა­დი ელე­მენ­ტე­ბი იყო: პე­რან­გი (მკერდმო­ქარ­გუ­ლი), კაბა, ზედა ტან­საც­მე­ლი, თავ­სა­ბუ­რა­ვი... საც­ვალს გრძელ­სა­ხე­ლო­ი­ა­ნი გრძე­ლი პე­რან­გი გახ­ლდათ, რო­მე­ლიც კო­ჭე­ბამ­დე სწვდე­ბო­დათ. კო­ჭე­ბამ­დე ატა­რებ­დნენ შარ­ვალ­საც, რო­მელ­საც შე­ი­დიშს უწო­დებ­დნენ. პე­რან­გი და შე­ი­დი­ში იკე­რე­ბო­და ტი­ლოს, აბ­რე­შუ­მი­სა და ბამ­ბის ქსოვ­ლის­გან. მე-19 სა­უ­კუ­ნის პირ­ველ ნა­ხე­ვარ­ში მა­ღა­ლი ფე­ნის ქა­ლე­ბი თბი­ლის­ში ახა­ლუხ­საც (მოკ­ლე ჩახ­სნილ სა­მო­სი) ატა­რებ­დნენ. ახა­ლუ­ხი უცხო­ე­თი­დან შე­მო­ტა­ნი­ლი ძვირ­ფა­სი ქსო­ვი­ლე­ბის­გან იკე­რე­ბო­და.

"ქარ­თუ­ლი კაბა" იყო გრძე­ლი, კა­ბა­ზე წა­მოც­მულ გუ­ლის­პირს ოქ­რო­ნა­ქარ­გი ჰქონ­და. აუ­ცი­ლე­ბე­ლი ელე­მენ­ტი იყო სარ­ტყე­ლიც (აბ­რე­შუ­მის, ატ­ლა­სის, ხა­ვერ­დის) რაც თით­ქმის ბო­ლომ­დე ჩა­მოშ­ვე­ბუ­ლი უნდა ყო­ფი­ლი­ყო. სარ­ტყლის ბო­ლო­ე­ბი ქვე­ვით ფარ­თოვ­დე­ბო­და, წინ იკვრე­ბო­და და ფე­ხე­ბამ­დე აღ­წევ­და. დი­დე­ბუ­ლი ქა­ლე­ბი ატა­რებ­დნენ ოქ­რო­ქ­სო­ვი­ლის­გან, გამჭვირ­ვა­ლე, თეთ­რი ან წი­თე­ლი შა­ლის ქსო­ვი­ლის სარ­ტყელს. კა­ბას ჰქონ­და ოდ­ნავ ჩახ­სნი­ლი სა­ხე­ლო­ე­ბი... მე-19 სა­უ­კუ­ნის მე­ო­რე ნა­ხე­ვარ­ში ახა­ლუ­ხი კოფ­თამ (ზე­და­ტა­ნი) და ჩი­ხო­რამ (ქე­და­ტა­ნი) შეც­ვა­ლა. ქარ­თუ­ლი კა­ბის სა­ხე­ლო­ე­ბი მთლი­ა­ნი იყო...

წარ­ჩი­ნე­ბუ­ლი თბი­ლი­სე­ლი ქალ­ბა­ტო­ნე­ბი ატა­რებ­დნენ ქა­თიბ­საც. ის იყო ძვირ­ფა­სი ბეწ­ვით გა­წყო­ბი­ლი, ატ­ლა­სი­თა და ხა­ვერ­დით შე­კე­რი­ლი (არა­ერ­თხელ არის და­სა­ხე­ლე­ბუ­ლი მზით­ვის წიგ­ნებ­ში). წი­ნი­დან ოქ­რო­სი და ვერ­ცხლის კა­ვე­ბით იკვრე­ბო­და. ქა­თი­ბის გარ­და კა­ბა­ზე წა­მო­საც­მე­ლად გა­მო­ი­ყე­ნე­ბო­და ტო­ლო­მა - თალ­ხი ფე­რის გრძე­ლი წა­მო­საც­მე­ლი, მას ხან­დაზ­მუ­ლი ადა­მი­ა­ნე­ბი ზამ­თარ­ში ატა­რებ­დნენ. ტო­ლო­მის მსგავ­სი წა­მო­სას­ხა­მი დოლ­ბან­დი იყო. სა­ზა­ფხუ­ლო დოლ­ბან­დს ჰქონ­და გა­ნი­ე­რი, იდაყ­ვამ­დე სა­ხე­ლო­ე­ბი, სიგ­რძე კი მუხ­ლე­ბამ­დე აღ­წევ­და. თბი­ლი­სე­ლი ქალი წარ­მო­უდ­გე­ნე­ლი იყო თავ­სა­ბუ­რა­ვის გა­რე­შე, რო­მელ­საც ჩიხ­ტი­კოპს უწო­დებ­დნენ. ჩიხ­ტი­კო­პი იყო გა­თხო­ვი­ლი ქა­ლის თავ­ზე და­სად­გა­მი თავ­სა­ბუ­რა­ვი. ჩიხ­ტა იკე­რე­ბო­და ერ­თმა­ნეთ­ზე მი­წე­ბე­ბუ­ლი სქე­ლი ქა­ღალ­დის­გან, ან ხის პწკა­ლის­გან. რკა­ლი­სე­ბუ­რი მოყ­ვა­ნი­ლო­ბა ჰქონ­და, გარ­შე­მო ნა­ჭე­რი მოს­დევ­და. ჩიხ­ტას ზე­მო­დან ლე­ჩა­ქი ეფი­ნე­ბო­და, რო­მე­ლიც თავ­სა­ბუ­რა­ვის ყვე­ლა­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ელე­მენ­ტი იყო. ლე­ჩა­ქი ჩიხ­ტა­ში ჩა­დე­ბულ კოპ­ზე ქინ­ძის­თა­ვით იყო მი­მაგ­რე­ბუ­ლი.

გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი იყო ზე­და­ფე­ნი­სა და და­ბა­ლი ფე­ნის ქა­ლე­ბის ჩიხ­ტა. პირ­ვე­ლე­ბის ჩიხ­ტა უფრო მა­ღა­ლი იყო. ლე­ჩა­ქი/თავ­საკ­რა­ვი მაქ­მა­ნით იყო მორ­თუ­ლი. ქვრივ­თა და მო­ხუ­ცე­ბულ­თა ლე­ჩა­ქი უმაქ­მა­ნო იყო. თავ­საკ­რა­ვის ერთი ბოლო მკერ­დზე ჩა­მოჩ­ვე­ბუ­ლი გახ­ლდათ, მე­ო­რე - კი­სერ­ზე შე­მოხ­ვე­უ­ლი. სახ­ლი­დან გას­ვლის წინ თავ­სა­ბუ­რავ­ზე წა­მო­ის­ხამ­დნენ ბაღ­დადს. ბაღ­და­დი აბ­რე­შუ­მის უნდა ყო­ფი­ლი­ყო, რო­გორც სადა, ისე ყვა­ვი­ლე­ბით მო­ჩი­თუ­ლი. მას და­მაგ­რე­ბუ­ლი თავ­საკ­რა­ვი არ უნდა და­ე­ფა­რა. თბი­ლი­სე­ლი ქა­ლე­ბის ფეხ­საც­მე­ლი სხვა­დას­ხვაგ­ვა­რი იყო - ქო­შე­ბი, ფლოს­ტე­ბი, ქა­ლამ­ნე­ბი. ქოში ქუს­ლი­ა­ნი და ნა­ხევ­რად ღია ნა­ლით და­ჭე­დი­ლი გახ­ლდათ. ფლოს­ტი ფე­ხის წა­სა­ყო­ფი იყო, რო­მე­ლიც ფე­ხის წინა მხა­რეს ნა­ხე­ვა­რად ფა­რავ­და. იცოდ­ნენ რო­გორც ქსო­ვი­ლის, ისე ტყა­ვის პი­რი­ა­ნი ფლოს­ტე­ბი. ყვე­ლა­ნა­ირ ფეხ­სა­მოსს ნაქ­სოვ წინ­დებ­ზე იც­ვამ­დნენ. კოს­მე­ტი­კა და თა­ვის მოვ­ლა თბი­ლი­სე­ლი ქალ­ბა­ტო­ნე­ბი ფარ­თოდ იყე­ნებ­დნენ კოს­მე­ტი­კას, ის­ვამ­დნენ ფე­რუ­მა­რილს, შა­ვად იღე­ბადვ­დნენ წარ­ბებ­სა და თმას...

მა­მა­კა­ცის სა­მო­სი მე-19 სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყის­ში

თბი­ლი­სე­ლი მა­მა­კა­ცის კოს­ტი­უ­მი შედ­გე­ბო­და პე­რან­გის, შარ­ვლის, ახა­ლუ­ხი­სა და ჩო­ხის­გან. ახა­ლუ­ხი მოკ­ლე, შიდა სა­მო­სე­ლი იყო. ახა­ლუხს სა­ყე­ლო დამ­დგა­რი და გულ­და­ხუ­რუ­ლი ჰქონ­და. გუ­ლის­პირ­ზე ჰქონ­და ჯიბე, ზამ­თარ­ში და­სარ­ჩუ­ლე­ბულ­სა და და­ლი­ან­და­გე­ბულს იც­ვამ­დნენ... ახა­ლუ­ხი წინ იკვრე­ბო­და ღილ­კი­ლო­ე­ბით ან დუგმე­ბით. ახა­ლუ­ხის ზე­მო­დან შა­ლის ქსო­ვი­ლის ჩოხა ეც­ვათ, ჩო­ხას სხვა­დას­ხვა დროს სხვა­დას­ხვა ზო­მი­სას იც­ვამ­დნენ, უმე­ტე­სად კი, მისი სიგ­რძე მუხლს ქვე­მოთ ჩა­მო­დი­ო­და. ჩო­ხას გული ამოჭ­რი­ლი ჰქონ­და, რომ ახა­ლუ­ხი გა­მო­ჩე­ნი­ლი­ყო. ზურ­გი კი ჩაჭ­რი­ლი, წელ­სქვე­მოთ ჩახ­სნი­ლი, ნა­კე­ცე­ბი­ა­ნი, სა­ხე­ლო­ებ­გახ­სნი­ლი. მა­ჯა­სა­თან იკვრე­ბო­და, ანდა მხარ­ზე უკან იყო გა­დად­გმუ­ლი. ჩოხა იყო მა­მა­კა­ცის კაბა, წი­ნი­დან ჩახ­სნი­ლი. მკერ­დის არე­ში სა­მას­რე­ე­ბი ჰქონ­და მი­კე­რე­ბუ­ლი.

დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­მას­რე­ე­ბი მა­მა­კა­ცის სა­მო­სის დე­კო­რა­ტი­ულ ელე­მენ­ტად იქცა... წელ­ზე შე­მორ­ტყმუ­ლი ვერ­ცხლის ქა­მარს ატა­რებ­დნენ, რო­მელ­ზე­დაც ხან­ჯალს კი­დებ­დნენ. მამ­კა­ცის ზედა ტან­საც­მელს ქუ­ლა­ჯა წარ­მო­ად­გენ­და, რო­მე­ლიც გარ­და თბი­ლი­სი­სა, ფარ­თოდ იყო გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი ქარ­თლსა და იმე­რეთ­ში.

ქუ­ლა­ჯა ძი­რი­თა­დად თბი­ლი­სე­ლი თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის ტან­საც­მე­ლი გახ­ლდათ, იკ­რავ­დნენ ღილ-კი­ლო­ე­ბით. იკე­რე­ბო­და წელ­ში გა­მოჭ­რი­ლი ნა­ო­ჭას­ხმუ­ლი... მა­მა­კა­ცის ფეხ­საც­მე­ლი მა­მა­კა­ცის ქარ­თუ­ლი ჭვინ­ტი­ა­ნი ფეხ­საც­მე­ლი რბი­ლი ტყა­ვის­გან იკე­რე­ბო­და. ფეხ­ზე ეც­ვათ აგ­რეთ­ვე ქო­შე­ბი, წა­ღე­ბი (რბი­ლი­ტყა­ვის­გან შკე­რი­ლი ჩექ­მა). სა­ყო­ველ­თაო ფეხ­საც­მე­ლი იყო ქა­ლა­მა­ნი წვივ­ზე შე­მო­სი­ლი პა­ჭი­ჭე­ბით/პა­ი­ჭე­ბით. თბი­ლი­სე­ლი მა­მა­კა­ცე­ბის­თვის ტრა­დი­ცი­უ­ლი გახ­ლდათ წვერ-ულ­ვა­შის ტა­რე­ბაც... ამ­რი­გად ასე გა­მო­ი­ყუ­რე­ბოდ­ნენ თბი­ლი­სე­ლე­ბი იმ სა­მოს­სა და სა­ვალ­დე­ბუ­ლო აქ­სე­სუ­ა­რებ­ში, რომ­ლე­ბიც გა­სულ სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში მათი შე­სამ­სელ-შე­სამ­კო­ბი სა­შუ­ა­ლე­ბა იყო.

ფო­ტო­ე­ბი: ეროვ­ნუ­ლი ბიბ­ლი­ო­თე­კის არ­ქი­ვი